Pandemies tla storia de Gherdëina

Data

22 de merz 2020

Galaria retrac

Grandeza scritura

riduci dimensione font aumenta la dimensione del font

Social

FacebookTwitterGoogle Bookmarks
"A peste, fame et bello, libera nos Domine Jesu Christe!" – nsci priova la jënt zacan uni iede che l univa dat la benedescion te dlieja acioche Die i straverde dala pest, dala fam y dala viera savan che chësta gran desgrazies pudova scaderné si vita da n di al auter

La pest, l colera, la spaunela, l’asiatica, sars, aviaria o "Vogelgrippe", "Schweinegrippe" y śën l coronavirus. Dal tëmp Neolitich – da canche la persona viv deberieda cun i tieres – à la persona messù cumbater contra nfezions gaujedes da virus o bateries che vën dac inant dal tier ala persona.

La pest
La prima gran pandemia che ova nce tucà Gherdëina ie stata la pest. La pest, tlameda nce "la mort foscia", ie ruveda dala Cina y la Crim tres la streda dla sëida tl 1347 cun la berches a Messina, Unieja y Genova y se à sparpanià ora nchin tl 1352 sëura duta l'Europa gaujan la mort de un n terzo dla populazion europea. Chël ulova dì che danter la Sizilia y l Island murìvel uni terza persona! N valgun storics rejona nchinamei dl 50% de murtalità. Respunsabla dla pest fova na bazila numineda Yersinia pestis che se ova ntanà ite tl podl dla roza. La roza viagiova pea cun la berches y, tenian cont dla netijia da ntlëuta, se àla te puech tëmp sparpanià ora a na maniera ncherscëula. Families ntieres cun fanc y fanceles muriva ora. N rejona de trënta milions de morc! N ti cunsiova ala jënt de se ijulé y de se n jì dala zità y jì a sté tla campania – coche descrij nce Boccaccio tl Decamerone. La jënt fova despereda y dijova che la malatia fossa na straufonga de Die. Duc jiva n pruzescion se flagelan a sanch. Coche for tla storia cialòven de abiné zachei che ie de gauja, n "Sündenbock", y chël fova ntlëuta i judieres. N scumenciova a i perseghité, ajache ëi dassova vester de gauja de dut l mel: ëi ova ntussià i droc dal’ega. Do l 1352 cumpedòven for manco morc – de gra ala carantena. Ma la pest ne fova nia sparida defin. For inò, do n zitlus de diesc nchin a chindesc ani, tucòvela n luech o l auter tl'Europa o tl'Asia. Mé cun l aiut de antibiotics iesen stac boni de fermé la malatia cun si cunseguënzes spaventëuses. Plu nfurmazions ons dla pest te Gherdëina tl ann dla gran mueria dl 1636, de gra a n articul tl Calënder de Gherdëina (1969). Dal 1629 inant se òvel, ntëur ala zità de Milan, slargià ora la pest y ova nce tucà d'autri paejes tl'Europa. Chësta pandemia – cunesciuda nce sciche pest manzoniana (Alessandro Manzoni, Promessi Sposi) – ova gaujà milesc y milesc de morc. L tleca pensé che Verona ova na murtalità dl 61%! L ne ova nia durà giut che la pest manzoniana ova nce tucà Gherdëina. Ai 13 de juni dl 1636 mor Cristl Prinot de Urtijëi. Ël fova mo unì suplì te curtina. Ma la gran pert dla 85 (!) persones mortes te Gherdëina te un n ann do ël, ie unides suplides dedora da curtina per no ti taché la malatia a d’autri. La coa dla pest fova tla cëses sa Sacun, sa Rijeda y sa Praulëta. La families tuchedes fova la families Runggalider, Insom, Funoder, Sotiller, Pineider, Petlinger, Mulser, Pitzoller, Seliger, Santifaller, Vinazer, Perathoner, Mauroner, Pedrazer, Urer, Colatzer y Prinot. L fova families ntieres che muriva cun si pitli mutons. L inuem Col da Mëssa a S. Cristina lecorda mo al didancuei ala pest dl 1636, canche la jënt messova sté dalonc dala dlieja a scuté su la mëssa.

La spanuela
La "Grippe" – coche descrita ti libri di morc – ie na nfezion da virus murtela, che ie rota ora a livel mundiel tl 1918. Aldò di storics de medejina iela rota ora de merz dl 1918 tl Stat federel american dl Kansas. De 56.000 saudeies recrutei se àl te curt tëmp amalà 1.100, trëntot de chisc ie morc. L fova na malatia mo nia cunesciuda: i saudeies ti dijova the three-day fever. Do la ntreda tla viera di USA se à la malatia slargià ora tla Franzia. Al didancuei sàn – de gra ai storics y ai virologs – che la nfluënza ne fova ti prim mënsc da merz 1918 nchin a setëmber 1918 nia tan periculëusa. Scialdi trueps se amalova, ma do la rata puec muriva. Ma da d'autonn dl 1918 inant se à l virus "mutà", l fova unit plu agressif. Te chësta segonda onda murtela rejónen a livel mundiel de 50 milions de morc, 91 mé te Gherdëina! La grupa plu tucheda fova i jëuni danter 20 y 30 ani!

Ciuldì pa spanuela?
La prima nutizies de chësta malatia fova unida dala Spania – perchël ti dijòven spanuela. La Spania fova n Stat neutrel y ne n'ova deguna zensura.

La spanuela te Gherdëina
Da setëmber dl 1918 inant àn nce te Gherdëina cumpedà i prim morc dala spanuela. I prims a murì fova i perjunieres talians y rusc che fova te Gherdëina ti lazarec Pension Cademia (ncuei Scola d’Ert), tl Marienhof (ncuei Hotel Maria) y tl "Frühmesswidum" (ncuei butëiga Runggaldier). A Urtijëi iel mé tl mëns de utober mort 23 saudeies ti lazarec per gauja dla spanuela. Davia che l manciova vasciei univa i morc mé fagutei ite te chëutres y giavei ite sëura curtina. Per cumpascion ova n valgun uemes de Urtijëi giavà ora na curtina per i saudeies tl grunt dl Roder ala fin de utober dl 1918. Do ani de viera cun festidesc, fam y duel, śën che la viera fova fineda de nuvëmber dl 1918 na malatia murtela che "rafova via" i jëuni te si plu biei ani. L ie families tuchedes da n destin tragich: doi o nce plu mutons morc te una na familia! Mé te Gherdëina àn cumpedà 91 morc dala spanuela te cin' mënsc, tenian cont che l fova belau duc jëuni o mutons. Mé ot sëura i 50 ani ie morc!

Colera, tifus y rur
Ma savon che Gherdëina ova for mo da cumbater contra d'autra malaties nfetives. Lecurdon l colera, l tifus y la rur. L fova nfezions di stentins, gaujedes dal'ega pazia y dala mancianza de netijia. Mé te una n'ena de agost dl 1916 mórel sies pitli mutons a Urtijëi per la rur. Da Bulsan ruvòvel urdenanzes de dejenfeté la cëses y l guant cun śaires, de schivé lueges plëines jënt y de fé a l savëi riesc la urdenanzes tl cajo che zachei fossa amalei. De gra ala descuvierta dl penizilin da pert dl dutor Alexander Fleming (1941) iesen al didancuei boni de varì chësta burta malaties.

L articul ntier ie da liejer tla edizion stampeda de La Usc di Ladins di 20 de merz.

Elfriede Perathoner

FOTO: Pitli mutons nfetei y curei dala spanuela. Chësta cherta-foto ie unida mandeda da Badia a Urtijëi ai 10.07.1919 a Luisa Wanker molera y sotscrita da Toni. (© Foto Archif Albert Moroder).