La Usc di Ladins

Unse metü man da ponsé do sön ci che al sozed?
Tignin cunt de plü co un n articul dla Costituziun Taliana..., ci sozedel pa? Co pól pa ester che i sun rová al punt da mëte en discusciun o nia respeté i dërc fondamentai, te chësc caje di mituns...?
Zënza orëi trá ia y ca sön che che á rajun, i scienziá y i doturs ofiziai che dá jö süa minunga y dá so bëgnsté por la cossa (di governs che inflësc inant chëstes strategies...), y di doturs y scienziá che n'é nia ofiziai. Trames les perts é valgamia öna cuntra l'atra. Mi apel ala reflesciun s'oj fora de chëstes discusciuns, che plü co un mët man, se svilupëia y se röia spo cun n comportamënt tres plü madortl.
Co pól pa ester che plü co un n dirigënt scolastich dijes: »mies mans é liades...« Co pól pa ester che i dërc umans, y te chësc caje nia püch importanc: i dërc di mituns vëgnes ciapá sot...?
La Politica é arsida te Scora?
Che che me conësc sá che i sun nasciüda tl Südamerica, a Buenos Aires: i á frecuenté tres les Scores Publiches: elementares, mesanes y lizeum, canche i ê amez tru dla mesana-lizeum, (tl'Argentina él cin' agn adöm de mesana y lizeum), dl 1983 é l'Argentina indô passada ala Democrazia, che ê stada por tröp tëmp demez y porchël tan dejidrada, do agn spauriënc de Ditatöra...; mi ultims 2 agn de scora mesana, canche al é gnü »adoré« la Democrazia tan aspetada, é la Politica arsida te Scora, vigni sëns de respet é tomé: le respet dles leges, »adoran« les parores Democrazia y ince Dërc Umans sunsi nos passá a vire na »lunga viva la pepa« (viva la Costituzion...), o »döt é lezit...«, olache le resultat é sté chël che döt é jü a perde: che al tomâ fora leziuns ê la mëndra che podô nes sozede...
Ciodí m'él pa tomé ite chëstes recordanzes? Bunamënter ajache la situaziun che i sun tl laur sëgn da vire y che nüsc mituns vir á d'atri punc d'incuntada... vál pa debojëgn dla Politica te Scora?
Dál pa ciamó i Dërc Umans? Vëgni pa adorá y respetá coretamënter o vëgni adorá püch o maladorá?
Tolun mo ca cin' menüc por ponsé sura? Ci orunse pa avëi por nüsc mituns y por nostes generaziuns da indoman? Orunse che nüsc Dërc y i Dërc de nüsc mituns, dantadöt i Dërc Fondamentai: chi medemi che é gnüs metüs jö cun gran savëi tla Costituziun Taliana vëgnes desmentiá, ciapá sot y metüs a saul...? Le Dërt Fondamental al'Istruziun, por ejëmpl. (Ti ultims mëisc ái metü man da lí val' articui dla Costituziun Taliana, y ara é dër bela! I ves aconsiëii chësta letöra! A na manira che i á ince ciafé y lit na Lege provinziala dl 16 de messé 2008, nr. 51, sce... na Lege Provinziala che »pé« ne vëgnes gnanca respetada...). Ci sozedel pa pordërt? Ci nes sozedel pa...?
I pënsi che i dis da Pasca sides avisa ince na spana de tëmp de reflesciun... unse le coraje da le fá...?
PS: i diji »i crëii«, ajache i ne sun nia na porsona religiosa, mo i crëii te Dî, y te chisc feter 15 agn che i viri tla Val Badia ái induné y imparé a conësce porsones de morvëia, n valgönes dër religioses y d'atres n pü' manco, mo ares crëi te Dî, sciöche iö le feji, y al é porsones sciöche al alda y porsones de gran respet.
Donca damani a os y a me instëssa: ponsede do sön döt ci che sozed sëgn Cun y Sön nüsc mituns... Orunse jí veramënter chësc tru...?
Buna Pasca y mies mius aodanzes de Pesc y Amur a dötes y düc!  (Silvina Gabriela Begleiter Agreiter, La Ila)