View the embedded image gallery online at:
https://www.lausc.it/valedes-ladines/val-badia/24979-en-san-matio-vegnon-de-munt#sigProId28cd9516f8
https://www.lausc.it/valedes-ladines/val-badia/24979-en-san-matio-vegnon-de-munt#sigProId28cd9516f8
Mëte a munt por sparagné
Vigni paur é contënt sce al pó jí vigni ann d’aisciöda cun intan de armënc, cioures, bisces y ciavai a munt; chësc i tol jö tröp laur a ciasa y al ti dëida sparagné tröp pramí che i öga da ojoré d’invern val’ tier implü y stravardé che le cuch ne ciantes d’aisciöda nia massa adora te majun. La gran pert di paurs metô ince le ciaval a munt por sparagné fëgn, spo i tocâra al paur da cracé d’isté, da porté te majun le fëgn y les manes söl spiné, n laur cotan sfadius, mo al ne gnô pa nia sparagné fadies, ê pö la jënt laota ausada da lauré döt a man, da porté cinamai la coltöra te na züma.
Te nostes valades él tröpes de beles munts che é en gran pert gnüdes mantignides; la gran pert é cotan alalt. Munts cunesciüdes tla valada é Fojedöra, Ciastlins, Furcia dai Fers, Fodara Vedla, Senes y Fanes, Gherdenacia, Pöz, Pares, Valparola, Colbedoi, Mundevila, Munt dla Crusc, Antersasc, Planpescü, Medalges, Les Cacagnares, Störes, Lagació, Tamersc, Fodara Masaronn, da Pütia y Munt da Rina sö cina a Munt da Mür. Cotantes de chëstes munts é gnüdes lasciades sö deache la pauraria s’á cotan mudé; les vaces da lat vëgn tignides ince d’isté te stala sce le lat vëgn dé jö ala lataria; les cioures vëgn ince tignides a ciasa y cun le lat vëgnel fat ciajó da vëne.
Dandaía gnôl söl tert d’aisciöda tlamé sön plaza de dlijia la domënia do mëssa grana canche i paurs podô jí a munt cun sü armënc, impröma tles munts basses. A munt
View the embedded image gallery online at:
https://www.lausc.it/valedes-ladines/val-badia/24979-en-san-matio-vegnon-de-munt#sigProId28cd9516f8
https://www.lausc.it/valedes-ladines/val-badia/24979-en-san-matio-vegnon-de-munt#sigProId28cd9516f8
Laur di famëis, di ciajarins
La gran pert di armënc a munt á na ciampanela de banda incër le col o val’ bronsina che le famëi aldes i tiers sö por munt, che al sais olache ai é ince canche al é na dërta cialvara y sce ai n’é mine te n post prigorus; al conësc bele al sonn dla ciampanela vigni tier de ci paur che al é. Dandaía gnô les ciampaneles y bronsines de brom benedides, deache ares dô stravardé da desgrazies, dal tonn. Les vaces aumentâ te munt tl pröm dala plü bela flu le lat, mo al bastâ bur’ tëmp o na broja che ares le agotass bele. I famëis â tröp da fá: da doman adora êl da jí a muje a man chës 15 vaces, da mené jö le lat, da paré i mansuns sö por munt, da lascé fora i atri tiers, da romené les stales, da torené la pëgna, i cajers â da fá zigher y ciajó, da cujiné; spo domisdé ia messâ val’ famëi cun n te brocia jí sö por munt a d’abiné adöm i tiers y i paré indô jö te stala, spo êl da muje les vaces, da mené jö le lat y da fá da cëna. Olache al ê na capela dijô i famëis dailó vigni sëra la corona. Sce al ê d’isté tla munt alta pücia erba y frësch, ciafâ val’ armënt le polan lunch y grou, le tier ê püch ciarié de cern, zënza gnô i armënc bi lizi y en bëgnester de munt.
View the embedded image gallery online at:
https://www.lausc.it/valedes-ladines/val-badia/24979-en-san-matio-vegnon-de-munt#sigProId28cd9516f8
https://www.lausc.it/valedes-ladines/val-badia/24979-en-san-matio-vegnon-de-munt#sigProId28cd9516f8
Aldide mo, ai vëgn de munt!
Sce le jí a munt ê val’ de scëmpl che jënt s’intenn apëna ater che aldí da duman adora val’ bronsina y ciampanela de n armënt che passâ jö por vila, é le gní de munt plü da festa. An é söl altonn, al é setëmber, la sajun che famëis, prodadus y ciajarins vëgn de munt do mëisc passá sö alalt cun so bestiam. De munt vëgnon le plü tert en vëia de Segra dal Rosare, na pert bele amez setëmber da segra d’Al Plan o da San Michîl. I pici famëis stlafa dala ligrëza cun sües scoriades y vistles! Sce al n’é sté te munt degüna desgrazia cun val’ tier – che al n’é nia sté ia, nia jü adabroderes no gnü toché dal tonn – pó le famëi gní de munt cun la vacia dala gherlanda, che an i taca ala plü bela vacia, y la maiú tlunca, le tanfan incër le col püch denanche rové te paisc; ala majera mansa i tacon ince na gherlanda y na gran bronsina incër le col. Les gherlandes gnô fates de granetëis y de dascia, ci che chersciô te munt. Incö é la gherlanda de munt fata da val’ patrona extra bela, zinzorada cun de vigni sort, na pilora de val’ sant, le ciol dles tlunches y bronsines é cují fora cun scac d’alcia y al porta val’ iniziala dl patrun. An ó mefo ester n pü’ braui cun de bi tiers y de beles bronsinares. I famëis se vistî plü bi da gní de munt, corpet, ciaz blanch, ciüfs de munt söl ciapel; da passé fora por paisc cun la vacia dala gherlanda tolô le famëi canifli fora de gofa de spenserle, i an sciurâ fora ala jënt che ciarâ pro. I paurs ê coriusc da odëi sce la munt i â fat bun a sü tiers, sce i armënc jogn ê chersciüs y i gragn â tut sö o sce ai s’â pioré. A ciasa êl da vardé a pascentada, i tiers â de beles bronsines y roli incër le col. Al ê vedla usanza che i prodadus se lasciâ te munt crësce la berba, y en la Segra dal Rosare do Öspi jôi deboriada ala ostaria a s’la cunté, spo podô i famëis se tó jö la berba.
Incö vëgnel te tröc posć »organisé« le desmunté, y trat adalerch patüc, de vigni sort de rofl da zacan che ne n’á nia da fá cun le gní de munt!
Lois Trebo